Zabezpieczenie interesów spółki oraz dotychczasowych wspólników przy wprowadzaniu nowych wspólników – przymusowe umorzenie udziałów czy warunkowa sprzedaż?

Wprowadzenie nowych wspólników do spółki z o.o. często wiąże się z oczekiwaniem, że ich zaangażowanie przyczyni się do rozwoju przedsiębiorstwa, w szczególności poprzez pozyskanie dodatkowego finansowania inwestycji. Jednak realizacja takich założeń nie zawsze przebiega zgodnie z planem, co może rodzić istotne ryzyka zarówno dla spółki, jak i jej dotychczasowych wspólników.

Klauzula zgody na zbycie udziałów, przewidziana w art. 182 § 1 Kodeksu spółek handlowych, umożliwia uzależnienie sprzedaży udziałów od zgody spółki lub zgromadzenia wspólników.

Rozwiązanie to stanowi skuteczne narzędzie kontroli nad strukturą właścicielską, pozwalając blokować niepożądane zmiany w gronie wspólników. Dzięki temu spółka może nie tylko zabezpieczyć swoje interesy, lecz także zachować wpływ na kształt styruktury własnościowej w spółce w dłuższej perspektywie.

W praktyce biznesowej coraz większe znaczenie zyskują mechanizmy prawne, które pozwalają skutecznie zabezpieczyć interesy spółki na wypadek niespełnienia przez nowych wspólników kluczowych warunków przystąpienia do spółki – takich jak na przykład obowiązek pozyskania finansowania. Nasza obsługa prawna spółek posiada w swoim zakresie właśnie takie mechanizmy prawne.

Do najczęściej stosowanych rozwiązań należą: przymusowe umorzenie udziałów, warunkowa sprzedaż udziałów uzależniona od spełnienia określonych przesłanek oraz klauzula zgody na zbycie udziałów.

W niniejszym artykule omawiamy wszystkie trzy mechanizmy, wskazując ich podstawy prawne, praktyczne zastosowanie oraz potencjalne ryzyka. Analizujemy, które rozwiązanie może okazać się najbardziej efektywne w konkretnych sytuacjach oraz na co należy zwrócić szczególną uwagę przy konstruowaniu odpowiednich postanowień w umowie spółki lub umowie sprzedaży udziałów.

Zgoda spółki na zbycie udziałów

Posiadanie udziału pociąga za sobą prawa oraz obowiązki przynależące do wspólnika spółki. Wspólnikowi przysługuje m.in. prawo swobodnego rozporządzania udziałami (z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z kodeksu spółek handlowych oraz umowy spółki). Zgodnie z art. 182 § 1 Kodeksu spółek handlowych, umowa spółki z o.o. może uzależnić zbycie udziałów, ich części lub ułamkowej części od zgody spółki lub innego organu, co stanowi istotne ograniczenie swobody obrotu udziałami.

Zatem pod kątem zbycia udziałów w spółce z o.o. analizie prawnej podlega w każdym przypadku umowa spółki, która często wprowadza modyfikacje w stosunku do przepisów kodeksu spółek handlowych. Umowa spółki może ograniczyć możliwość zbycia udziałów poprzez m. in.: uzależnienie ważności czynności prawnej od wyrażenia zgody przez zarząd lub zgromadzenie wspólników.

Umowa spółki może zawierać również regulacje dot. procedury wyrażenia zgody na zbycie udziałów, tryb oraz terminy informowania spółki o planowanym zbyciu udziałów, wprowadzać prawo pierwszeństwa w nabyciu udziałów przez pozostałych dotychczasowych wspólników, ustanawiać szczególne wymogi dotyczące frekwencji członków organu oraz większości głosów podczas podejmowania uchwały o wyrażeniu zgody na sprzedaż udziałów.

W wielu przypadkach, w umowie spółki znajdują się zapisy, zgodnie z którymi, aby zbyć udziały (np. zawrzeć umowę sprzedaży udziałów) należy zawiadomić zarząd o planowanym ich zbyciu. W zawiadomieniu skierowanym do zarządu podaje się m. in. liczbę zbywanych udziałów, osobę nabywcy oraz cenę sprzedaży.

Zarząd po otrzymaniu w/w zawiadomienia powiadamia wspólników o ewentualnym prawie pierwokupu / pierwszeństwa nabycia udziałów. Następnie zarząd podejmuje pisemnie uchwałę o wyrażeniu zgody na zbycie udziałów (zgodnie z art. 182 k.s.h.). W przypadku gdy umowa spółki przyznaje kompetencję dot. podjęcia uchwały o wyrażeniu zgody na zbycie udziałów zgromadzeniu wspólników – zarząd zwołuje nadzwyczajne zgromadzenie wspólników, które podejmie uchwałę o wyrażeniu zgody na zbycie udziałów. Możliwe jest również podjęcie przez wspólników uchwały pisemnie, bez odbycia zgromadzenia wspólników, pod warunkiem, że wszyscy wspólnicy wyrażą zgodę na głosowanie pisemne (tryb z art. 240 k.s.h.).

Zgoda spółki na zbycie udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jest mechanizmem ochronnym, który pozwala wspólnikom kontrolować, kto może dołączyć do grona wspólników. Zgoda ta może być uzależniona od spełnienia określonych warunków przez potencjalnego nabywcę udziałów, takich jak np. pozyskanie finansowania inwestycji dla spółki, posiadanie określonych kwalifikacji czy spełnienie innych kryteriów ustalonych w umowie spółki.

Do czasu wyrażenia zgody wstąpienie nowych wspólników do spółki pozostaje „zablokowane”. Umowa przeniesienia udziałów zawarta bez uprzedniej zgody zarządu (zgromadzenia wspólników) pozostaje nieskuteczna zarówno wobec spółki, jak i pomiędzy stronami tej umowy.

Brak zgody skutkuje bezskutecznością zawieszoną umowy, oznacza to, że taka transakcja nie wywołuje żadnych skutków prawnych do czasu uzyskania wymaganej zgody. Zarząd (zgromadzenie wspólników) może wyrazić zgodę zarówno przed podpisaniem umowy sprzedaży udziałów, jak i po jej zawarciu.

Przymusowe umorzenie udziałów nowych wspólników

Umorzenie udziałów jest możliwe tylko w przypadku, gdy umowa spółki tak stanowi. Przykładowe postanowienie umowy spółki w tym zakresie może przyąć następujące brzmienie: udziały wspólników mogą być umarzane w drodze obniżenia kapitału zakładowego lub z czystego zysku. Umorzenie może nastąpić za zgodą wspólnika lub bez zgody. Umorzenie udziałów pociągające za sobą obniżenie kapitału zakładowego powoduje konieczność zawiadamiania wierzycieli Spółki o obniżeniu kapitału (zgodnie z art. 264 k.s.h.[1]) oraz złożenie wniosku do sądu rejestrowego (zgodnie z art. 265 k.s.h.).

W celu zmobilizowania nowych wspólników do wywiązania się z w/w planowanych zobowiązań, można wprowadzić w umowie spółki regulację dot. przymusowego umorzenia udziałów. Zgodnie z art. 199 § 4 k.s.h., umowa spółki może stanowić, że udział ulega umorzeniu w razie ziszczenia się określonego zdarzenia bez powzięcia uchwały zgromadzenia wspólników (przymusowe umorzenie udziałów).

W przypadku ziszczenia się określonego w umowie spółki zdarzenia, o którym mowa w § 4, zarząd powinien powziąć niezwłocznie uchwałę o obniżeniu kapitału zakładowego, chyba że umorzenie udziału następuje z czystego zysku (§ 5).

Przesłanką przymusowego umorzenia udziałów może być nieziszczenie się wskazanych warunków w określonym czasie. Należy jednak rozważyć czy warunek ten (np. przesłanki dot. niepozyskania finansowania) może stanowić podstawę przymusowego umorzenia udziałów. Przesłanki te mogą zostać uznane za przymusowe umorzenie udziałów o charakterze sankcyjnym (umorzenie udziałów w wyniku działania na szkodę spółki lub naruszenia postanowień umowy spółki).

Oznacza to, że w przypadku spełnienia takich przesłanek wspólnik, którego udziały mają być umorzone, zostaje pozbawiony praw udziałowych nawet bez jego zgody.

Pogląd o niedopuszczalności umorzenia przymusowego o charakterze sankcyjnym głoszą m.in. R. Potrzeszcz i T. Siemiątkowski (w: R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, Komentarz, t. 2, s. 333–335) oraz R. Pabis (Spółka z o.o., s. 178–179). Przeciwnego zdania są – słusznie – m.in. A. Kidyba (Kodeks, t. 1, s. 834) oraz J.P. Naworski (w: R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, Komentarz, t. 2, s. 82), który stwierdza, że wady aportu mogą dawać spółce uprawnienie do przymusowego umorzenia udziału lub akcji przez spółkę, a także I. Knurowska (Przymusowe umorzenie udziałów lub akcji w spółkach kapitałowych, PrSp 2001/4, s. 3).[2]

Wspólnik przystępujący do spółki, nabywając udziały lub je obejmując, dokonuje aktu akceptacji treści umowy spółki. Jeżeli więc umowa przewiduje umorzenie przymusowe, to wspólnik niejako in blanco i na przyszłość godzi się na to, że po spełnieniu określonych warunków może zostać umorzony również i jego udział (uchwała SN z dnia 28 września 1995 r., III CZP 124/95, PPH 1996, nr 4, s. 34). (…) Ustalenie warunków umorzenia przymusowego wiązać się powinno z ustaleniem kryteriów, które będą decydowały o umorzeniu (por. wyrok SA w Katowicach z dnia 17 maja 2018 r., V AGa 135/18, LEX nr 2615576). W szczególności należy określić, które udziały ulegają umorzeniu, ustalić zasady ich wyboru (na przykład losowo), czy przymusowe umorzenie będzie miało charakter automatyczny czy też dodatkowo sankcyjny (A. Kidyba, Spółka z o.o. Komentarz, 2002, s. 383). W tym ostatnim przypadku należy określić dokładnie przyczyny umorzenia, które nie muszą się wiązać z winą wspólnika (wątpliwości co do dopuszczalności umorzenia „sankcyjnego” wyraża K. Kopaczyńska-Pieczniak, Ustanie…, op. cit., s. 225 i n.). Przesłanki i tryb przymusowego umorzenia stanowią pewne ramy dla ich konkretyzacji w uchwale wspólników.[3]

Przesłanki umorzenia przymusowego musi precyzować umowa spółki. Jednakże ustawa nie zawiera żadnych ograniczeń co do tego, jakie to mają być przesłanki. Wątpliwy, wobec tego jest pogląd, że nie jest dopuszczalne wprowadzenie do umowy spółki zapisów o przymusowym umorzeniu sankcyjnym, mającym nastąpić na skutek okoliczności zaistniałych po stronie wspólnika, a niezwiązanych ze spółką (np. w przypadku, gdy wspólnik nie wywiązał się z obowiązku dopłat, gdy podjął działalność konkurencyjną wobec spółki, gdy wniósł wadliwy aport).[4]

Zgodnie z częścią poglądów doktryny, możliwym jest wprowadzenie w umowie spółki mechanizmu, zgodnie z którym może dojść do przymusowego umorzenia udziałów o charakterze sankcyjnym np. w przypadku braku pozyskania przez nowego wspólnika finansowania inwestycji, która ma być realizowana przez spółkę.

W przypadku przymusowego umorzenia udziałów należy pamiętać o uiszczeniu wspólnikom wynagrodzenia za umorzone udziały w odpowiedniej wysokości. Co do zasady, wspólnikowi przysługuje wynagrodzenie za umarzane udziały. Wyjątkowo, umorzenie może nastąpić bez wynagrodzenia, ale tylko za wyraźną zgodą wspólnika (art. 199 § 3 k.s.h.).

W wypadku przymusowego umorzenia udziałów spółki z o.o. wynagrodzenie przyznawane wspólnikom pozbawianym jednostek uczestnictwa nie może być niższe od wartości przypadających na udziałaktywów netto (wartość bilansowa), wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników.[5]

Umorzenie udziału w trybie procedury umorzenia przymusowego następuje albo z chwilą podjęcia uchwały o umorzeniu (jeżeli wynagrodzenie za umorzony udział jest płatne z czystego zysku), albo z chwilą sądowej rejestracji obniżenia kapitału zakładowego, jeżeli wynagrodzenie za przymusowo umorzony udział jest finansowane z obniżenia kapitału.[6]

Ponieważ art. 199 § 3 nie ogranicza umorzenia nieodpłatnego tylko do umorzenia dobrowolnego, należy zatem przyjąć, że za zgodą wspólnika także umorzenie przymusowe może być nieodpłatne – zgoda wspólnika, o której mowa w art. 199 § 3, uchyla normę zawartą w art. 199 § 2 zd. 2.[7]

Umorzenie udziałów w spółce z o.o. polega na ich całkowitym unicestwieniu, co powoduje, że udziały te przestają istnieć, a prawa z nimi związane wygasają. Procedura ta nie polega na przeniesieniu udziałów na pozostałych wspólników, lecz na ich likwidacji. W praktyce, po umorzeniu udziałów, spółka może zdecydować się na podwyższenie kapitału zakładowego i emisję nowych udziałów, które mogą zostać objęte przez dotychczasowych wspólników, prowadząc do zwiększenia ich udziału w kapitale zakładowym.

Warunkowa sprzedaż udziałów

Warunkowa umowa sprzedaży udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością to szczególny typ umowy, w której skuteczność przeniesienia własności udziałów uzależniona jest od wystąpienia określonego w umowie zdarzenia przyszłego i niepewnego (tzw. warunku zawieszającego). Do czasu spełnienia się tego warunku strony pozostają związane umową, jednak przeniesienie praw z udziałów oraz inne skutki transakcji nie następują – realizacja praw i obowiązków wynikających z umowy następuje dopiero po ziszczeniu się warunku.

Takie rozwiązanie zwiększa przewidywalność transakcji dla stron, automatycznie wywołując jej skutki w chwili spełnienia warunku i eliminując potrzebę ponownego składania oświadczeń woli. Warunkowa umowa sprzedaży udziałów jest w pełni ważną umową sprzedaży – od umowy bezwarunkowej różni się jedynie tym, że skutki prawne (w tym przeniesienie własności udziałów) są odroczone do momentu spełnienia się warunku. Zawarcie warunkowej umowy sprzedaży udziałów pozwala na uzależnienie skuteczności transakcji od spełnienia określonych warunków, np. pozyskania finansowania przez nabywcę udziałów lub uzyskania zgód korporacyjnych, co umożliwia spółce i jej wspólnikom weryfikację, czy potencjalny nowy wspólnik spełnia wymagane kryteria lub zobowiązania istotne dla dalszego rozwoju spółki.

Warunkowa umowa sprzedaży udziałów jest powszechnie wykorzystywana jako narzędzie minimalizujące ryzyka transakcyjne i zabezpieczające kluczowe interesy korporacyjne spółki oraz jej wspólników.

[1] Art. 264 k.s.h.

§ 1. O uchwalonym obniżeniu kapitału zakładowego zarząd niezwłocznie ogłasza, wzywając wierzycieli spółki do wniesienia sprzeciwu w terminie trzech miesięcy, licząc od dnia ogłoszenia, jeżeli nie zgadzają się na obniżenie. Wierzyciele, którzy w tym terminie zgłosili sprzeciw, powinni być przez spółkę zaspokojeni lub zabezpieczeni. Wierzycieli, którzy sprzeciwu nie zgłosili, uważa się za zgadzających się na obniżenie kapitału zakładowego.

[2] M. Rodzynkiewicz [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. VII, WKP 2018, art. 199.

[3] A. Kidyba [w:] M. Dumkiewicz, A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300 Kodeksu spółek handlowych, LEX/el. 2025, art. 199.

[4] M. Rodzynkiewicz [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. VII, WKP 2018, art. 199.

[5] A. Kidyba [w:] M. Dumkiewicz, A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300 Kodeksu spółek handlowych, LEX/el. 2025, art. 199.

[6] M. Rodzynkiewicz [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. VII, WKP 2018, art. 199.

[7] M. Rodzynkiewicz [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. VII, WKP 2018, art. 199.