Postanowienia niedozwolone w umowie – czym są i jakie są konsekwencje ich stosowania?

W ostatnich latach temat niedozwolonych postanowień stał się popularny za sprawą postępowań tzw. frankowiczów, którzy nagłośnili problem związany z wadami w umowach stosowanych przez przedsiębiorców. Konsumenci coraz częściej weryfikują, czy w umowach nie ma zapisów sprzecznych z prawem. Regulaminy przedsiębiorców są też odgórnie kontrolowane przez Prezesa UOKiK, który może zabronić stosowania klauzul abuzywnych oraz nałożyć na przedsiębiorcę karę pieniężną.

Czym są postanowienia niedozwolone?

Postanowienie niedozwolone to takie zapisy w umowie, które nie były indywidualnie uzgodnione z konsumentem, a które kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Najprościej rzecz mówiąc byłyby to takie zapisy w umowie, które są w jakiś sposób krzywdzące i niesprawiedliwe dla konsumenta.

Za postanowienie niedozwolone nie mogą być uznane co do zasady te postanowienie, które dotyczą najważniejszych w danej umowie zapisów, bez których nie doszłoby do zawarcia umowy (tzw. główne świadczenia stron). Przykładem głównych świadczeń stron może być ustalona cena, wynagrodzenie, wysokość czynszu czy przedmiot usługi/zlecenia. Wyjątkiem jest sytuacja, w której takie zapisy nie byłyby sformułowane w sposób jednoznaczny (tj. budziłyby wątpliwości co do tego, jaka jest ich treść).

Jakie działania nie zostaną uznane za indywidualne negocjacje?

W sporach sądowych przedsiębiorcy często twierdzą, że skoro konsument podpisał jakąś umowę, to znaczy, że zaakceptował jej treść. Takie stanowisko nie obroni się w sądzie, w szczególności z uwagi na orzecznictwo TSUE, który stoi w tym przypadku po stronie konsumentów. Za indywidualne negocjacje nie są bowiem uznawane nawet takie sytuacje:

• wybór treści zapisów z wariantów przedstawionych przez przedsiębiorcę,
• zapoznanie się przez konsumenta z umową, brak zgłoszenia uwag do umowy i jej podpisanie.

Stąd przedsiębiorca musi mieć na uwadze, że wykazanie indywidualnych negocjacji z konsumentem będzie bardzo trudne, a w sytuacji, w której posługuje się on regulaminem lub wzorcem umowy – praktycznie niemożliwe.

W jaki sposób konsument może zakwestionować postanowienia niedozwolone w regulaminie?

Konsument może zakwestionować niedozwolone postanowienia:

• wytaczając powództwo w sądzie,
• zawiadamiając Miejskiego Rzecznika Praw Konsumentów,
• zawiadamiając Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Czy przedsiębiorca może powołać się na klauzule abuzywne w umowie?

Tak, przedsiębiorca może powołać się na niedozwolone postanowienia w umowie lub regulaminie. Taką możliwość mają przedsiębiorcy prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą (są wpisani do CEIDG), którzy zawarli umowę z innym przedsiębiorcą. Mogą to zrobić także wtedy, kiedy otrzymali fakturę. Warunkiem skorzystania z takiego uprawnienia jest to, że zawierana umowa nie ma dla takiego przedsiębiorcy zawodowego charakteru. Dotyczy to umów zawartych od 1 stycznia 2021 r.

Jaki jest skutek uznania danego postanowienia za niedozwolone?

Konsekwencją uznania danego postanowienia za niedozwolone jest to, że taki zapis nie wiąże konsumenta. Oznacza to, że umowa jest wykonywana tak, jakby tego zapisu w umowie w ogóle nie było od początku.

W niektórych przypadkach skutkiem uznania postanowienia za niedozwolone może być nawet nieważność całej umowy.

Najczęściej występujące postanowienia niedozwolone w umowie

W praktyce najczęściej spotykanymi w umowach postanowieniami niedozwolonymi są te, które:

• uprawniają przedsiębiorcę do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny podanej w umowie;
• pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia;
• zastrzegają dla przedsiębiorcy uprawnienie do wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia;
• stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie wypowie umowy;
• wyłączają rozpoznanie sprawy przez sąd w Polsce lub narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który jest właściwy dla przedsiębiorcy (i najczęściej nie znajduje się w miejscowości, w której mieszka konsument).

Przykładowe klauzule abuzywne w branży deweloperskiej

Przechodząc do „żywych” przykładów, poniżej prezentujemy postanowienia uznane za niedozwolone w 2023 r. w branży deweloperskiej w decyzjach Prezesa UOKiK:

• Wszystkie spory wynikłe z niniejszej umowy rozstrzyga sąd właściwy dla siedziby położenia nieruchomości (Decyzja nr RLU 1/2023)
• (…) W przypadku gdy rzeczywista powierzchnia lokalu apartamentowego o funkcji mieszkalnej będzie mniejsza od projektowanej o nie więcej niż 2 % projektowanej powierzchni, Zbywająca nie będzie zobowiązana do obniżenia ceny sprzedaży lokalu (Decyzja nr RLU 1/2023)
• Nabywca zobowiązuje się wobec Spółki, że w przypadku zbycia przedmiotowego lokalu mieszkalnego, zobowiąże nabywcę do udzielenia Spółce pełnomocnictwa w zakresie opisanym powyżej, a także wyrażenia zgody, o której mowa powyżej (DECYZJA nr RPZ 1/2023)
• Zamawiający potwierdza ponadto, że przed zawarciem Umowy zapoznał się z jej projektem oraz miał też możliwość zgłoszenia uwag i propozycji do projektu Umowy. Treść tego projektu Zamawiający uznaje za jednoznaczną i zrozumiałą dla Zamawiającego. W tych okolicznościach Zamawiający uznaje Umowę za uzgodnioną z nim indywidualnie (DECYZJA nr RPZ 8/2023)
• Zamawiający upoważnia Wykonawcę do podwyższenia umówionego wynagrodzenia, jeżeli pomiędzy zawarciem Umowy, a jej wykonaniem i wystawieniem faktury VAT nastąpi wzrost stawek podatku od towarów i usług (VAT), na zasadach określonych w obowiązujących w Polsce przepisach w tej mierze. O skorzystaniu z tego prawa Wykonawca powiadomi Zamawiającego na piśmie – powyższe nie wymaga zmiany Umowy (DECYZJA nr RPZ 8/2023)
• Zakończenie montażu i uruchomienie instalacji będzie potwierdzone pisemnym protokołem. Zamawiający upoważnia Wykonawcę do samodzielnego sporządzenia takiego protokołu i potwierdzenia w ten sposób prawidłowego wykonania Umowy, jeżeli bez uzgodnienia z Wykonawcą Zamawiający nie przystąpi do odbioru we wskazanym wcześniej pocztą elektroniczną (SMS) terminie (DECYZJA nr RPZ 8/2023)
• W razie rozwiązania Umowy (odstąpienia od Umowy) przez Zamawiającego z przyczyn za które Wykonawca nie odpowiada, Zamawiający zobowiązuje się zapłacić Wykonawcy karę umowną stanowiącą równowartość 25 % (dwudziestu pięciu procent) łącznego wynagrodzenia brutto, uzgodnionego przez Strony w tej Umowie, płatną na pierwsze pisemne wezwanie, w terminie do 7 (siedmiu) dni, przelewem na wskazany w wezwaniu rachunek bankowy. Wykonawca ma prawo do dochodzenia odszkodowania uzupełniającego, na zasadach ogólnych (DECYZJA nr RPZ 8/2023)

Chcesz sprawdzić, czy w Twojej umowie lub regulaminie znajdują się postanowienia niedozwolone? Nasza kancelaria specjalizuje się w prawie gospodarczym. Obsługa prawna firm świadczona przez naszych prawników obejmuje również weryfikację umów i zabezpieczanie interesów przedsiębiorców. Zapraszamy do kontaktu.